Kháng insulin là gì? Các công bố khoa học về Kháng insulin

Kháng insulin là gì?

Kháng insulin là một tình trạng trao đổi chất trong đó các tế bào của cơ thể — đặc biệt là ở gan, cơ xương và mô mỡ — trở nên kém nhạy với tác động của insulin, một hormone do tuyến tụy tiết ra nhằm điều hòa nồng độ đường trong máu. Bình thường, insulin giúp glucose (đường) từ máu di chuyển vào tế bào để tạo năng lượng. Tuy nhiên, khi kháng insulin xảy ra, các tế bào phản ứng yếu hoặc không phản ứng với insulin, buộc tuyến tụy phải sản xuất nhiều insulin hơn để đạt được hiệu quả tương tự. Nếu quá trình này tiếp diễn, tuyến tụy có thể suy giảm chức năng, dẫn đến tăng đường huyết và cuối cùng là tiền tiểu đường hoặc tiểu đường type 2.

Kháng insulin thường không gây ra triệu chứng rõ ràng trong giai đoạn đầu và có thể tồn tại trong nhiều năm trước khi được chẩn đoán. Tình trạng này được xem là trung tâm của hội chứng chuyển hóa — một tập hợp các yếu tố nguy cơ tim mạch bao gồm tăng huyết áp, tăng triglyceride, giảm HDL cholesterol, béo bụng và tăng glucose máu lúc đói. Tình trạng này ngày càng phổ biến do lối sống hiện đại ít vận động và chế độ ăn uống nhiều đường tinh luyện.

Nguồn: Cleveland Clinic

Nguyên nhân và yếu tố nguy cơ

Nhiều yếu tố có thể góp phần vào sự phát triển của kháng insulin. Trong số đó, yếu tố lối sống và di truyền đóng vai trò chính, nhưng các yếu tố nội tiết và chuyển hóa cũng góp phần quan trọng:

• Béo phì, đặc biệt là béo bụng: Mỡ nội tạng (ở vùng quanh các cơ quan) tiết ra các cytokine viêm và axit béo tự do, làm gián đoạn tín hiệu insulin và gây viêm mạn tính mức độ thấp — yếu tố then chốt gây kháng insulin.
• Thiếu vận động thể chất: Cơ bắp là một trong những mô sử dụng glucose chính của cơ thể. Việc ít vận động làm giảm độ nhạy insulin ở mô cơ, khiến glucose không được hấp thu hiệu quả.
• Chế độ ăn nhiều carbohydrate tinh chế và đường: Thực phẩm chế biến sẵn, nhiều đường và ít chất xơ làm tăng đường huyết nhanh chóng và buộc tuyến tụy tiết nhiều insulin hơn, gây quá tải tuyến tụy theo thời gian.
• Yếu tố di truyền: Người có cha mẹ hoặc anh chị em ruột mắc tiểu đường type 2 có nguy cơ cao hơn bị kháng insulin. Các yếu tố di truyền ảnh hưởng đến chức năng tế bào beta tụy và sự nhạy cảm của mô với insulin.
• Tuổi tác: Độ nhạy insulin giảm dần theo tuổi, đặc biệt khi đi kèm với tăng cân và giảm hoạt động thể chất.
• Rối loạn nội tiết: Các tình trạng như hội chứng buồng trứng đa nang (PCOS) và bệnh Cushing có liên quan mật thiết đến kháng insulin do ảnh hưởng đến cân bằng nội tiết và chuyển hóa glucose.

Nguồn: National Institute of Diabetes and Digestive and Kidney Diseases (NIDDK)

Triệu chứng của kháng insulin

Một trong những đặc điểm đáng lo ngại của kháng insulin là nó thường diễn tiến âm thầm mà không biểu hiện triệu chứng rõ ràng. Tuy nhiên, theo thời gian, một số dấu hiệu có thể xuất hiện, đặc biệt nếu tình trạng tiến triển sang tiền tiểu đường hoặc tiểu đường type 2:

• Mệt mỏi sau bữa ăn: Khi insulin tăng cao nhưng không hiệu quả, glucose không được hấp thu vào tế bào, dẫn đến thiếu năng lượng và cảm giác buồn ngủ hoặc mệt mỏi sau ăn.
• Thường xuyên cảm thấy đói: Dù ăn đủ bữa, cơ thể vẫn không nhận đủ glucose vào tế bào, gây cảm giác đói liên tục.
• Tăng cân khó kiểm soát, nhất là ở vùng bụng: Tình trạng tăng insulin mạn tính thúc đẩy tích trữ mỡ, đặc biệt ở bụng – vị trí liên quan chặt chẽ với kháng insulin và hội chứng chuyển hóa.
• Rối loạn tập trung, sương mù não (brain fog): Do não là cơ quan tiêu thụ glucose chính, việc glucose không vào được tế bào ảnh hưởng đến chức năng nhận thức.
• Huyết áp cao: Insulin ảnh hưởng đến hệ thống renin-angiotensin và giữ muối nước, góp phần tăng huyết áp.
• Acanthosis nigricans: Các mảng da sẫm màu, nhung mịn ở vùng cổ, nách hoặc bẹn — là dấu hiệu da điển hình gợi ý kháng insulin.

Nguồn: Healthline

Biến chứng liên quan

Nếu không được kiểm soát, kháng insulin có thể là tiền đề cho nhiều rối loạn chuyển hóa nghiêm trọng. Trong số đó, đáng chú ý nhất là:

• Tiền tiểu đường và tiểu đường type 2: Khi tuyến tụy không còn đủ khả năng bù trừ cho tình trạng kháng insulin, glucose máu tăng lên và dần dẫn đến rối loạn đường huyết mãn tính.
• Bệnh tim mạch: Kháng insulin liên quan chặt chẽ với rối loạn lipid máu, viêm mạch máu và tổn thương nội mô — yếu tố làm tăng nguy cơ xơ vữa động mạch, nhồi máu cơ tim và đột quỵ.
• Bệnh gan nhiễm mỡ không do rượu (NAFLD): Dư thừa glucose và axit béo dẫn đến tích tụ mỡ trong gan, gây viêm, xơ hóa và có thể tiến triển thành xơ gan.
• Hội chứng chuyển hóa: Tổ hợp của kháng insulin, béo bụng, tăng huyết áp, tăng triglyceride và giảm HDL cholesterol, làm tăng mạnh nguy cơ bệnh lý tim mạch và tiểu đường.
• PCOS: Ở phụ nữ, kháng insulin có thể gây rối loạn phóng noãn, kinh nguyệt không đều và vô sinh do ảnh hưởng đến sự cân bằng nội tiết tố estrogen và androgen.

Nguồn: CDC

Chẩn đoán kháng insulin

Kháng insulin không thể được xác định chỉ bằng một xét nghiệm duy nhất. Việc chẩn đoán chủ yếu dựa vào các chỉ số gián tiếp, kết hợp với đánh giá lâm sàng và tiền sử cá nhân. Một số xét nghiệm thường được sử dụng để ước lượng mức độ kháng insulin bao gồm:

• Đường huyết lúc đói (FPG - Fasting Plasma Glucose): Mức glucose ≥100 mg/dL (5.6 mmol/L) có thể là dấu hiệu cảnh báo sớm.
• Hemoglobin A1c (HbA1c): Cho biết mức glucose trung bình trong 2–3 tháng. Giá trị từ 5.7% đến 6.4% gợi ý tiền tiểu đường.
• Insulin huyết tương lúc đói: Giá trị cao cho thấy cơ thể đang sản xuất nhiều insulin để bù đắp sự kháng insulin của mô.
• Chỉ số HOMA-IR: Đây là công cụ phổ biến để ước lượng mức độ kháng insulin, được tính theo công thức:

$HOMA\text{-}IR = \frac{\text{Insulin lúc đói (μU/mL)} \times \text{Glucose lúc đói (mg/dL)}}{405}$

Giá trị HOMA-IR trên 2.5–3.0 thường gợi ý tình trạng kháng insulin, mặc dù ngưỡng chính xác có thể thay đổi tùy theo dân số và phương pháp xét nghiệm. Ngoài ra, xét nghiệm dung nạp glucose (OGTT) cũng có thể được chỉ định nếu nghi ngờ rối loạn đường huyết mà các chỉ số khác chưa đủ rõ ràng.

Nguồn: NCBI Bookshelf

Điều trị và quản lý kháng insulin

Kháng insulin có thể cải thiện đáng kể hoặc đảo ngược thông qua các thay đổi tích cực trong lối sống. Trên thực tế, đây là bước điều trị đầu tiên và quan trọng nhất trong mọi phác đồ:

• 1. Giảm cân: Mất từ 5–10% trọng lượng cơ thể có thể cải thiện đáng kể độ nhạy insulin, giảm nồng độ insulin máu lúc đói và cải thiện kiểm soát đường huyết.
• 2. Tăng cường vận động: Tập thể dục là một trong những biện pháp mạnh mẽ nhất giúp cải thiện độ nhạy insulin. Các bài tập như đi bộ nhanh, bơi lội, đạp xe, và rèn luyện sức bền giúp cơ bắp tiêu thụ glucose hiệu quả hơn. Tập luyện tối thiểu 150 phút mỗi tuần được khuyến nghị bởi Hiệp hội Đái tháo đường Hoa Kỳ (ADA).
• 3. Chế độ ăn uống: Ưu tiên thực phẩm có chỉ số đường huyết (GI) thấp, giàu chất xơ như rau xanh, đậu, ngũ cốc nguyên cám, cá, thịt nạc và các loại hạt. Tránh hoặc hạn chế carbohydrate tinh chế, nước ngọt, bánh kẹo, và thực phẩm chế biến sẵn. Một số nghiên cứu cho thấy chế độ ăn low-carb hoặc Mediterranean (Địa Trung Hải) giúp giảm kháng insulin hiệu quả.
• 4. Ngủ đủ giấc và điều chỉnh giấc ngủ: Thiếu ngủ hoặc ngủ không sâu giấc có thể làm rối loạn hormone và tăng đề kháng insulin. Nên duy trì từ 7–8 giờ ngủ mỗi đêm và giữ lịch ngủ cố định.
• 5. Quản lý căng thẳng: Căng thẳng mạn tính làm tăng cortisol – một hormone làm tăng glucose huyết. Thực hành các kỹ thuật thư giãn như thiền định, yoga, hoặc viết nhật ký có thể hữu ích.

Nguồn: GoodRx Health

Vai trò của thuốc trong điều trị kháng insulin

Trong một số trường hợp, khi thay đổi lối sống không đủ để kiểm soát kháng insulin, bác sĩ có thể kê thêm thuốc:

• Metformin: Là thuốc đầu tay trong điều trị tiểu đường type 2, metformin hoạt động bằng cách giảm sản xuất glucose ở gan và cải thiện độ nhạy insulin ở mô cơ. Thuốc thường được dùng cho cả người tiền tiểu đường và bệnh nhân PCOS.
• Thiazolidinediones (pioglitazone): Cải thiện độ nhạy insulin ở mô mỡ và cơ, nhưng có thể gây tăng cân và giữ nước. Cần theo dõi sát tác dụng phụ.
• GLP-1 agonists: Các thuốc như liraglutide hoặc semaglutide giúp kiểm soát đường huyết, giảm cân và có lợi cho tim mạch. Mặc dù không điều trị kháng insulin trực tiếp, chúng giúp giảm tình trạng đề kháng thông qua giảm cân và kiểm soát glucose.

Việc sử dụng thuốc phải có sự chỉ định và theo dõi của bác sĩ, không nên tự ý dùng vì có thể gây hạ đường huyết hoặc tương tác thuốc ngoài ý muốn.

Nguồn: American Diabetes Association

Kháng insulin ở phụ nữ: mối liên hệ với hội chứng buồng trứng đa nang (PCOS)

Ở phụ nữ, kháng insulin là một yếu tố sinh bệnh quan trọng trong PCOS – một rối loạn nội tiết phổ biến ảnh hưởng đến khoảng 6–10% phụ nữ trong độ tuổi sinh sản. Insulin cao kích thích buồng trứng sản xuất nhiều androgen (hormone nam) hơn mức bình thường, gây rối loạn phóng noãn, kinh nguyệt không đều, mụn trứng cá, rậm lông và vô sinh.

Điều trị kháng insulin ở phụ nữ bị PCOS — thông qua thay đổi lối sống hoặc sử dụng metformin — thường dẫn đến cải thiện chu kỳ kinh, tăng khả năng rụng trứng và cải thiện chất lượng cuộc sống.

Nguồn: NICHD – National Institute of Child Health and Human Development

Kháng insulin và bệnh gan nhiễm mỡ không do rượu (NAFLD)

NAFLD là tình trạng tích tụ mỡ trong gan không do uống rượu. Kháng insulin là nguyên nhân chính dẫn đến tình trạng này. Khi insulin không hoạt động hiệu quả, cơ thể chuyển glucose dư thừa thành triglyceride và tích trữ ở gan. Nếu không kiểm soát, NAFLD có thể tiến triển thành viêm gan nhiễm mỡ (NASH), xơ gan và thậm chí ung thư gan.

Điều trị NAFLD cũng giống với điều trị kháng insulin: giảm cân, ăn uống lành mạnh, tập thể dục đều đặn và tránh uống rượu. Một số loại thuốc đang được nghiên cứu trong điều trị NASH, nhưng chưa có thuốc nào được FDA phê duyệt chính thức tính đến hiện tại.

Nguồn: NIDDK – National Institute of Diabetes and Digestive and Kidney Diseases

Kết luận

Kháng insulin là một yếu tố nền tảng dẫn đến nhiều bệnh lý chuyển hóa, bao gồm tiểu đường type 2, bệnh tim mạch, gan nhiễm mỡ và PCOS. Mặc dù có thể diễn tiến âm thầm trong nhiều năm, kháng insulin hoàn toàn có thể được phát hiện, kiểm soát và thậm chí đảo ngược nhờ các biện pháp can thiệp đúng đắn. Thay đổi lối sống vẫn là trụ cột điều trị chính, trong khi thuốc được dùng khi cần thiết. Việc nhận thức sớm và chủ động điều chỉnh có thể ngăn ngừa các biến chứng nguy hiểm và cải thiện đáng kể chất lượng sống lâu dài.